Νομική Ανθρωπολογία ή Ανθρωπολογία του Δικαίου;

Μ.-Γ. Λίλυ Στυλιανούδη
Νομικός – Ανθρωπολόγος

ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Ή ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ[1];

Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος, αλλά και ο ανθρωπολόγος του δικαίου στο πεδίο, έχoυν την ευκαιρία να μελετήσουν διάφορες όψεις του δικαιικού φαινομένου που χρήζουν προσδιορισμού, εφ’ όσον πολλές φορές τα όριά τους συγχέονται με άλλα επιστημονικά υβρίδια από τους διάφορους κλάδους των επιστημών του ανθρώπου.
Παρ’ όλο που η ελληνική γλώσσα επιτρέπει να κατανοήσει κανείς τη διαφορά των πεδίων που χαρακτηρίζει αυτός ο τίτλος, θα προσπαθήσω εν συντομία να ορίσω ως:
Α. Νομική ανθρωπολογία, την έρευνα και ανάλυση των κοινωνικών σχέσεων, όπως εμφανίζονται στα διάφορα νομικά κείμενα, που θα χαρακτηρίζαμε ως κείμενα απορρέοντα από την «πρακτική δικαίου», όπως π.χ. διαθήκες, προικοσύμφωνα, συμβόλαια κ.λπ., που βρίσκονται στα αρχεία των συμβολαιογράφων, σε οικογενειακά και σε άλλα αρχεία, σε αποφάσεις δικαστηρίων ή σε άλλα έγγραφα που έχουν νομική ισχύ, αποτέλεσμα της χρήσης που με αυτά κάνει ο κοινωνικός δράστης του δικαίου. Ανήκει στην κοινωνική ανθρωπολογία και ακολουθεί τη μεθοδολογία και τα μεγάλα ρεύματα σκέψης που την χαρακτηρίζουν.
Οι κοινωνικές σχέσεις, συγκρινόμενες και σχετιζόμενες με τις δικαιικές σχέσεις, έτσι όπως ανιχνεύονται και αναδύονται από την ανάλυση περιεχομένου του εγγράφου, σχηματίζουν ένα νοηματικό πεδίο της κοινωνικής πρακτικής. Αυτή η κοινωνική πρακτική συσχετίζεται και βασίζεται στην νομική πρακτική. Αυτές οι αλληλοδιαπλεκόμενες σχέσεις προσφέρουν τη materia prima για διάφορες όψεις της κοινωνίας, όπως εμφανίζονται στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής για το τμήμα της κοινωνίας που παρήγαγε αυτό το συγκεκριμένο έγγραφο τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή της ιστορίας του.
Τα έγγραφα αυτά είναι αποτέλεσμα αυτού που μπορούμε να ορίσουμε ως κοινωνική πρακτική του δικαίου, εννοώντας με αυτό τη χρήση που κάνει ένα άτομο των μέσων που προσφέρει ένα ορισμένο νομικό σύστημα προς επίλυση των προβλημάτων της καθημερινότητάς του. Στο πεδίο αυτό ο κοινωνικός δράστης είναι ταυτόχρονα χρήστης, αλλά και «κατασκευαστής» δικαίου.
Β. Ανθρωπολογία του δικαίου, τον κλάδο της νομικής επιστήμης που, υιοθετώντας μια ανθρωπολογική οπτική ως προς το δίκαιο, ασχολείται με τη γένεση και τη λειτουργία του δικαίου σε μια κοινωνία, εξετάζοντας κείμενα που ανήκουν στις πηγές του δικαίου lato sensu. Ανήκει στη νομική επιστήμη και ακολουθεί συγκεκριμένη μεθοδολογία προσέγγισης που προέρχεται από συγκερασμό και σύνθεση ανθρωπολογικών πρακτικών και μεθόδων έρευνας πεδίου και νομικής επιστήμης.
Η μελέτη και ανάλυση του δικαίου, τόσο ως νόμου όσο και ως νομικής πράξης γενικώς σε μια κοινωνία, προφορικής, καθώς και γραπτής παράδοσης, ιδωμένα με ανθρωπολογική οπτική, επιτρέπουν στον νομικό επιστήμονα να μελετήσει φαινόμενα της κοινωνικής ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης και κοινωνικών σχηματισμών σε σχέση με το δίκαιο και το δικαιικό σύστημα.
Υπ’ αυτό το πρίσμα, η ανάλυση του νομικού (αντι)κειμένου, γραπτού ή προφορικού, τελετουργικού ή άλλου, εμφανίζει όχι μόνον δικαιικές δομές και δικαιικούς κώδικες, αλλά και κοινωνικούς, χωρικούς, χρονικούς κ.λπ. κώδικες, ή αντίστοιχα δομές, που συνδέονται και αλληλοσχετίζονται με τρόπο, ώστε να σχηματίζουν ένα αδιάρρηκτο όλον. Το όλον αυτό αποτυπώνει και σχηματίζει ένα νοηματικό σύμπαν απόλυτα κατανοητό για το υποκείμενο δικαίου. Σε αυτό το πεδίο νοήματος η εμφάνιση του νομικού (αντι)κειμένου εντός μιας κοινωνικής ομάδας σημειώνει μία τομή στο κοινωνικό συνεχές, στην κοινωνική ιστορία, επαναπροσδιορίζοντας με αυτόν τον τρόπο τον συλλογικό χρόνο και τόπο, το νόημα και την ουσία τους.

[1] Η μικρή αυτή παρουσίαση αποτελεί μέρος άρθρου με τίτλο Anthropologie du droit et Anthropologie juridique, που δημοσιεύθηκε στον ειδικό τόμο Anthropologie et Droit: Intersections et confrontations, των Cahiers d’Anthropologie du droit 2004 και του Droit et Cultures, Revue semestrielle d’anthropologie et d’histoire – hors série 2004/4, Παρίσι: Éditions KARTHALA.