Δικόγραφα και Πεντάγραμμα

[Μάριος Καζάς]

Στο μακρύ ταξίδι της μουσικής δημιουργίας, όπως εξάλλου συμβαίνει και με κάθε διανοητικό προϊόν επιδεκτικό προσέγγισης και ερμηνείας, το πνεύμα της εποχής αντανακλάται στο ίδιο το δημιούργημα. Ένας μουσικός ή απλά φιλόμουσος θα μπορούσε να διαγνώσει εύκολα τις διαφορές της μουσικής του George Frederic Handel από αυτήν του Piotr Ilitch Tchaikovsky, πόσο μάλλον με αυτήν του Igor Stravinsky. Κι όμως: Ποιο κοινό στοιχείο ενώνει τόσους και τόσους δημιουργούς που πέτυχαν να περάσουν στο πάνθεον της αθανασίας μέσω της επαφής τους με τη Μούσα; Το γεγονός πως πέρα από τη Μούσα είχαν έρθει σε επαφή και με τη Θέμιδα...

Μελετώντας τις βιογραφίες κορυφαίων μουσικών συχνά μένουμε κατάπληκτοι από το πόσοι σπουδαίοι συνθέτες και μουσικοί είχαν σπουδάσει και τη νομική επιστήμη. Τις περισσότερες φορές παρασυρμένοι από την πίεση των οικογενειών τους, η πλειονότητα από αυτούς με την πρώτη ευκαιρία εγκατέλειψαν τον νομικό κόσμο, συχνά προτού καν ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Άλλες φορές πάλι, διαπρεπείς νομικοί διέγραψαν λαμπερή πορεία και στο παράλληλο μουσικό σύμπαν. Αυτή η λιγότερο γνωστή, αν όχι εντελώς άγνωστη πλευρά των διαπρεπών αυτών προσωπικοτήτων, ρίχνει φως στη μελέτη της ζωής τους και αποτελεί αφορμή για χρήσιμα συμπεράσματα και διαπιστώσεις.


Ο κορυφαίος συνθέτης του μπαρόκ George Frederic Handel (1685-1756), αντιμετώπισε τεράστια προβλήματα στην επιθυμία του να αφοσιωθεί στην τέχνη του. Ο πατέρας του επιθυμούσε ο νεαρός George Frederic να σπουδάσει νομικά και απαγόρευσε κάθε μουσικό όργανο εντός της οικογενειακής κατοικίας, με αποτέλεσμα ο γιος του να μελετά παρτιτούρες στα κρυφά. Στην ηλικία των δεκαεπτά ετών ο επίμονος νεαρός ενεγράφη στο Πανεπιστήμιο του Χάλε, εκπληρώνοντας τόσο την επιθυμία του ήδη προ ετών αποβιώσαντα πατέρα του αλλά κυρίως την προσωπική του ανάγκη μόρφωσης. Ίσως όμως οι σπουδές του να μην του ενέπνευσαν σε ικανό βαθμό την αίσθηση του δικαίου... Σε μία εποχή που δεν μπορούσε να γίνει λόγος για πνευματικά δικαιώματα, διασώζεται το εξής περιστατικό: Όταν κατηγορήθηκε ότι έκλεψε μία μελωδία ενός αντιζήλου συνθέτη, του Bononcini και τη χρησιμοποίησε σε δικό του έργο φέρεται να απάντησε πως «ήταν πολύ καλή για αυτόν και δεν θα ήξερε τι να την κάνει»...

Τη νομική επιστήμη ξεκίνησε να σπουδάζει και έτερος εξέχων συνθέτης του γερμανικού μπαρόκ, ο George Philipp Telemann (1681-1767), που, αφού εγκαταστάθηκε στη Λειψία, σημαντικό μουσικό κέντρο της Ευρώπης, στα 1701, γράφεται στο τμήμα της νομικής του αυτού Πανεπιστημίου. Την ίδια περίπου εποχή, ο λιγότερο γνωστός σήμερα Γερμανός Johann David Heinichen (1683-1729) εγκατέλειπε τη δικηγορία για να γνωρίσει την επιτυχία με τη σύνθεση όπερας, θρησκευτικής μουσικής και μουσικής δωματίου, τη μουσική διεύθυνση και τη συγγραφή θεωρητικών πραγματειών.

Τα νομικά ήταν ένα ακόμη πεδίο ενασχόλησης για τον Robert Schumann (1810-1856), έναν από τους κορυφαίους ρομαντικούς συνθέτες. Αφού ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στη γενέτειρά του, Τσβικάου, ενεγράφη στη Νομική Σχολή της Λειψίας. Το πάθος του για τη μουσική όμως ήταν τόσο φλογερό που μετά από μία σειρά ταξιδιών στέλνει τον Ιούλιο του 1830 επιστολή στη μητέρα του με την οποία της γνωστοποιεί το τέλος των νομικών του σπουδών και την πλήρη αφιέρωσή του στην τέχνη. Η απόφασή του αυτή σίγουρα τον δικαίωσε. Το 1840, εντούτοις, ο Schumann θα παραλάβει τιμής ένεκεν πτυχίο από το Πανεπιστήμιο της Ιένα.

Ο Piotr IlitchTchaikovsky (1840-1893) υπήρξε κορυφαία μορφή του ρωσικού ρομαντισμού και ένας συνθέτης που χάρισε στην ανθρωπότητα υπέροχες σελίδες μουσικής γραφής. Ο Tchaikovsky όχι μόνο σπούδασε νομικά αλλά αποφοίτησε από την Νομική Σχολή της Αγίας Πετρούπολης το 1859. Εργάστηκε ως υπάλληλος στο Υπουργείο Δικαιοσύνης για τέσσερα χρόνια σε μία θέση όχι ιδιαίτερα απαιτητική μέχρι που παραιτήθηκε από την υπηρεσία του, όπως δήλωνε ο ίδιος, για να αφιερώσει εξολοκλήρου τη ζωή του στη μουσική.. Πρόσφατα ωστόσο ανακαλύφθηκε πως στην πραγματικότητα είχε απολυθεί από το πόστο του λόγω ανεπάρκειας στη δουλειά του... Ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ου αιώνα, ο Igor Stravinsky (1882-1971) , ξεκίνησε επίσης να σπουδάζει νομικά στην Αγία Πετρούπολη από την ηλικία των 17 ετών, υπό έντονη οικογενειακή πίεση. Διέκοψε προσωρινά τις σπουδές του αυτές για να προωθήσει τη μουσική του μόρφωση αλλά πήρε τελικά το πτυχίο της νομικής το 1906. Ο Στραβίνσκυ επέδειχνε ιδιαίτερη προσοχή στα ζητήματα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων των μουσικών του έργων, κάτι που εδράζεται σίγουρα και στη νομική του κουλτούρα.
Δεν υπήρξαν όμως λίγοι και οι δικαστικοί λειτουργοί που ταυτόχρονα ήταν δραστήριοι και ως συνθέτες. Ένας πολύ γνωστός συνθέτης του μπαρόκ που ανήκει σε αυτή την κατηγορία ήταν ο Benedetto Marcello, που γεννήθηκε στη Βενετία το 1686, από μία αριστοκρατική οικογένεια. Τα δείγματα του μουσικού του ταλέντου είχαν δοθεί από νωρίς αλλά ο πατέρας του θεωρούσε τη μουσική ως χόμπυ και όχι ως πεδίο καριέρας και έτσι τον κατηύθυνε στο να σπουδάσει νομικές επιστήμες. Έγινε δικηγόρος και από το 1716 έγινε μέλος του δικαστικού σώματος. Η πορεία του ως δικαστής ήταν ιδιαίτερα λαμπρή, τόσο που στα 1730 διορίστηκε επόπτης της Δημοκρατίας στο Πόλα και ολοκλήρωσε την καριέρα του ως τοποτηρητής ταμίας του Δόγη στην Μπρέσια. Ως συνθέτης έγραψε πολλά ορατόρια, όπερες, περισσότερες από 400 καντάτες αλλά οφείλει τη φήμη του ιδίως στη συλλογή 50 Ψαλμών για μία ως τέσσερις φωνές, με κείμενα παραφρασμένα από τη Βίβλο.
Ένας ακόμη πολυτάλαντος άνθρωπος που δημιούργησε στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν ο Ernst Theodor Amadeus Hoffmann. Γεννήθηκε στα 1776 στην Ανατολική Πρωσία και συνέθεσε συμφωνίες, συμφωνικά έργα και όπερες, μία εκ των οποίων, η Undine, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στα γενέθλια του Πρώσου βασιλιά Friedrich Wilhelm III στο Βερολίνο το 1816 και γνώρισε αρκετή επιτυχία. Επίσης, διετέλεσε διευθυντής ορχήστρας και έγραψε πολλές ιστορίες και παραμύθια, στα οποία οφείλει ίσως περισσότερο από τη μουσική του το όνομά του: Τα «Παραμύθια του Χόφμαν» απετέλεσαν τη βάση για τον Καρυοθραύστη του Τσαϊκόφσκυ και ενέπνευσαν την ομώνυμη όπερα του Offenbach και τις όπερες Tannhauser και Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης του Richard Wagner. O Hoffmann όμως ήταν ιδιαίτερα ευυπόληπτος ως νομικός. Σπούδασε από το 1792 έως το 1795 στο Πανεπιστήμιο της Καινιξβέργης και κατόπιν μπήκε στον δικαστικό κλάδο. Το 1800, ήδη ως επαρχιακός δικαστής πήρε προαγωγή και κατόπιν νέων προαγωγών στα 1816 και 1821 έγινε μέλος του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου.
Στον Νέο Κόσμο έχουμε το παράδειγμα του Francis Hopkinson. Γεννήθηκε στη Φιλαδέλφεια το 1737, σπούδασε νομικά και έγινε δικηγόρος το 1765. Στα 1776 εξελέγη να αντιπροσωπεύσει την πολιτεία του New Jersey στο Ηπειρωτικό Κογκρέσο (Continental Congress) και υπήρξε ένας από τους πρώτους υπογράψαντες της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Μετά τη λήξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας διορίστηκε δικαστής στην Pennsylvania Admiralty Court και αργότερα ο Γεώργιος Ουάσιγκτον τον διόρισε δικαστή των Ηνωμένων Πολιτειών για την Επαρχία της Πεννσυλβάνια. Αλλά ο Hopkinson ήταν και συνθέτης. Συνέθεσε γνωστά τραγούδια της εποχής, ψαλμούς και μπαλάντες. Έγραψε και μία μεγάλη όπερα, τον «Ναό της Αθηνάς».

Πιο πρόσφατο το παράδειγμα του Richard Owen: Απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Harvard, ο Owen εργάστηκε πολλά χρόνια ως δικηγόρος στη οικογενειακή νομική εταιρεία στη Νέα Υόρκη προτού διοριστεί στο Επαρχιακό Δικαστήριο της Νότιας Νέας Υόρκης από τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Νίξον, στα 1974. Ο Δικαστής Owen είναι γνωστός συνθέτης όπερας. Έξι από τις όπερές του έχουν ανεβεί σε αμερικανικά λυρικά θέατρα, με την πιο πρόσφατη τον Φεβρουάριο του 2003 στο Lincoln Centre της Νέας Υόρκης.

Μία ιδιαίτερη περίπτωση είναι όμως αυτή του Κουβανού δικαστή και συνθέτη Alejandro Garcia Caturla. Βασιζόμενος στην οικονομική επιφάνεια της οικογένειάς του μετέβη στο Παρίσι για σπουδές σύνθεσης και εξελίχθηκε σε πρωτοποριακό δημιουργό που συνένωνε τις μοντέρνες τάσεις μουσικής γραφής με τους αφρο-κουβανέζικους ρυθμούς της πατρίδας του. Πέτυχε να αναγνωριστεί γρήγορα στην Αμερική και στη δεκαετία του 1930 έργα του ερμνηεύτηκαν και από την Philadelphia Orchestra, μία από τις μεγαλύτερες αμερικανικές ορχήστρες, υπό τη διεύθυνση του εξέχοντος μαέστρου Leopold Stokowski. Εντούτοις, ανικανοποίητος από τις χρηματικές του απολαβές κατάφερε να εισαχθεί στο δικαστικό σώμα της Κούβας, συνεχίζοντας εκ παραλλήλου τη συνθετική του δραστηριότητα. Η φήμη του ως δικαστή σύντομα ξεπέρασε αυτήν του ως συνθέτη. Υπερασπιστής της εργατικής τάξης και των οικονομικά ασθενέστερων, ατρόμητος απέναντι στη διαφθορά (ασκούσε διώξεις κατά αστυνομικών αλλά και συναδέλφων του) αλλά και πρωτοπόρος στη θέσπιση προγραμμάτων καταπολέμησης της νεανικής παραβατικότητας, ο Caturla έζησε μία ζωή σε συνεχές crescendo. Σε ηλικία μόλις 34 ετών ωστόσο, η μυθική αυτή προσωπικότητα αποχαιρέτησε τη σκηνή, τόσο την καλλιτεχνική όσο και την δικαστική, μετά από εξ επαφής πυροβολισμό από έναν κατηγορούμενο σε αίθουσα δικαστηρίου.

Αδιαμφισβήτητα το ανθρώπινο πνεύμα μπορεί να αναζητεί και να βρίσκει την έμπνευση σε όλους τους τομείς της πνευματικής δημιουργίας. Αν η σύνταξη ενός δικογράφου ή ενός αιτιολογικού απόφασης φαίνεται να είναι περισσότερο ζήτημα τεχνικής και λιγότερο τέχνης, πάντα μπορεί ο έχων κατάρτιση και στον τομέα της μουσικής να επιχειρήσει τη σύνθεση μίας σονάτας, ενός ορατορίου ή μίας συμφωνίας. Το αν έτσι θα εξασφαλίσει μεγαλύτερο ακροατήριο δεν μπορεί να είναι βέβαιο. Το σίγουρο όμως είναι πως σε αυτή την περίπτωση οι ακροατές του θα έχουν λιγότερη αγωνία και κανείς τους δε θα βγει από την αίθουσα χαμένος.